Seminar Sejarah di Brunei Darussalam

SASTERA RAKYAT DI SARAWAK: PERANAN MUZIUM SARAWAK

Hj. Sanib bin Hj. Said
Jabatan Muzium Sarawak
Kertaskerja untuk Seminar Sejarah, Pusat Sejarah Brunei Darussalam

Pendahuluan
Sebagai kebiasaannya kita harus bermula daripada yang asas sebelum meneroka lebih jauh lagi. Kita harus bermula dengan definisi terlebihi dahulu. Setelah merujuk kepada banyak sumber satu persoalan timbul sama ada wujud apa yang kita panggil sebagai sastera rakyat. Oleh kerana kita sering mencari ilham dari Barat yang kini menerajui tamadun manusia, mungkin kita telah menterjemahkan folklores kepada sastera rakyat. Mungkin juga kita cuba bermaksud oral tradition yang sering kita terjemahkan tradisi lisan dan mungkin juga dari oral history yang kita jadikan sejarah lisan.
Jika maksud kita sastera rakyat itu maka kita mengambil definisi folklores. Satu ketika ertinya ialah cerita dari “illiterate, rural, backward peasants”. Konsep ini dikatakan selari dengan teori evolusi Darwin di mana tamadun manusia itu semua bermula dari yang dunggu dan buruk kepada tahap yang lebih baik. Vladimir Propp di dalam bukunya yang terkenal telah memberi definisi yang sangat disenangi oleh kebanyakan orang.
“By folklore we mean only the spiritual production, and only verbal, poetical products. Since poetry is almost always connected to music, musical folklore forms an autonomous discipline within folklore.
This understanding of folklore has long since characterized Russian scholarship. What we call folklore is called traditions popularires, traditional populari, Volksdichtung, and the like in the West, there it is not the subject of separate area of knowledge... but at best recognise it as the popular-scientific study of one’s native country.”[1]
Di dalam bukunya yang ulung Propp menulis bahawa folklores adalah cerita kepunyaan “to any group of people whatsoever who share at least one common factor”.[2]
Pandangan Propp sebagai rakyat Russia condong ke kiri sehingga melihat folklores sebagai barangan rohniah bukan satu daripada rituals atau budaya kerana mungkin fahaman komunis telah menolak agama sebagai candu kelas marhaen. Dia juga cuba memisahkan folklores dari muzik dan irama serta persembahan yang banyak digunakan semasa melafazkan cerita sama ada dalam bentuk prosa ataupun dalam bentuk puisi.
Ekoran daripada itu boleh juga diajukan nama baru sebagai seni rakyat. Pengalaman Nicole Nevele selama lebih 20 tahun dengan satu suku kaum di Pulau Palawan, Filipina menyimpulkan:
“The quality of voices, timbre and ornamentation, and the quality of narratives, unity of meaning and composition, are all equally appreciated. The syllabic delivery allows the ear to capture and comprehend the narrative, as music and text are in tight correlation, united by a reciprocal bind.”[3]

Dalam hal ini sastera rakyat itu tidak semestinya dalam media odio saja tapi boleh juga dalam bentuk audiovisual dan juga dari segi genre dan kandungan boleh dalam bentuk manuskrip, yang telah ditulis tangan. Oleh yang demikian sastera rakyat perlu dilihat dari segi form, function and transformation.[4] Dengan yang demikian sastera rakyat berbeza dengan artifak-artifak lain yang dikumpul dan dikaji oleh penyelidik yang boleh dinamakan material culture.
Berdasarkan penjelasan mengenai definisi sastera rakyat itu, saya mengambil keseimpulan bahawa apa yang dimaksudkan dengan sastera rakyat itu bukan merujuk kepada kelas sosial yang rendah dalam sebuah masyarakat dan bukan sekadar produk rohaniah. Kesimpulan saya ialah sastera rakyat adalah seni dan budaya intangible sesebuah kelompok masyarakat dalam berbagai bentuk, mungkin bermula dengan lisan tetapi kemudian dipersembahkan secara audiovisual dan ditulis.
Kepentingan: Kenapa dan Apa?
Setelah membuat kesimpulan mengenai definisi maka kita seterusnya bertanya mengapa dan apa yang dikumpul dan disimpan, dikaji dan diterbitakan? Pastinya sastera rakyat mempunyai;
‘special meaning of a particlar group, as well as national epics; transnational narratives have considerable adaptability to different local circumstances. [T]raditional epics are tales of identity having a key importance for the self-definition of a cultural community.”[5]

Mohd. Taib Osman menulis:
“Oral tradition in Sarawak is not only rich as every cultural group has its corpus of traditional oral tales, sayings, chants, poetry or songs, but is source of information on the culture of the people.”[6]

Allen Maxwell, seorang sarjana dari Amerika Syarikat yang telah membuat penyelidikan di Brunei dan Sarawak selama berdekad lamanya memaklumkan:

“The oral traditions of the peoples of Sarawak are anchored in a spiritual as well as physical enviroments that a notion of belonging to a place are anchored in a spiritual as well as a physical environment. It is from the combination of these two types of environments that a notion of belonging to a place and an area probably develops. ... [I]t is in the oral traditional texts of a group is inscribed and preserved for posterity. It is one particular genre of texts, the ethnohistorical epic texts, that are most important as the “containers” in which so much of traditional culture is to be found.”[7]

Mantan Pengarah, Dewan Bahasa dan Pustaka Cawangan Sarawak, Zainal Abidin Zulcifly juga ada membincangkan peri penting tradisi lisan.[8]

Muzium Sarawak
Berdasarkan pelbagai definisi dan fungsi sastera rakyat maka saya akan cuba membentangkan peranan Muzium Sarawak dalam usaha pengumpulan dan pemuliharaan dalam berbagai media sejak penubuhannya pada tahun 1886. Muzium Sarawak sudah berusia 121 tahun, bukti di antara sebilangan kecil agensi kerajaan yang pertama ditubuhkan oleh regime Brooke. Pada permulaan penubuhannya, Muzium Sarawak telah ditugaskan menjaga memelihara dan pelestaraian flora dan fauna Borneo. Hanya selepas Perang Dunia Ke-2, Muzium Sarawak telah melebarkan ruanglingkup fungsinya kepada bidang sejarah dan kebudayaan Borneo. Kurator yang bertanggungjawab terhadap keterbukaan ini ialah Tom Harrisson. Minatnya terhadap sejarah dan kebudayaan di Muzium Sarawak terserlah apabila Tom Harrisson mengambilalih tampok kepimpinan Muzium Sarawak. Harrisson terkenal sebagai a jack of all trades dan tidak mempunyai kecenderungan khusus yang terkandung dalam pendidikan dari pengajian sebuah univerisiti.[9] Semenjak itu Muzium Sarawak berperanan untuk mengumpul, memulihara dan menyebarkan warisan budaya yang tangible and intangible dan semulajadi negeri Sarawak.

Manuskrip
Sastera rakyat yang diketahui ketuaannya tersimpan dalam bentuk manuskrip, karya dalam tulisan tangan. Bukti awal wujudnya teks sastera rakyat ialah manuskrip Melayu pada pertengahan abad ke-19 lagi. Hugh Low telah menerbitkan bukunya, Sarawak:Notes During A Residence In That Country with H.H. Rajah Brooke pada tahun 1848 telah menyebut wujudnya manuskrip Melayu mengenai silsilah dan adat istiadat:
“There still existed during the life time of the late rajah, Mudah Hashim, the genealogical tree of the royal family of Borneo, and annals of its history, but after his lamented death I could not learn what had become of them; and the surviving brother, the present rajah, Mudah Muhamed, feared that these relics, which had been preserved through generations with the most religious care, had perished in the flames of the houses of the murdered pangerans... On returning to the island I shall not fail to try by every means to obtain these papers, or copies of them, if there should be found still to exist.[10]

Di samping itu terdapat juga manuskrip lain yang telah dikumpul oleh Maxwell, Residen Negeri Perak yang memulakan kerjayanya di Sarawak.[11] Walaupun secara khusus manuskrip-manuskrip yang disebut ini tidak dapat dipastikan namun ia ditulis daripada sumber-sumber lisan dan mengikut definisi Propp tidak patut ada kecondongan kelas pada genre silsilah hanya hak golongan atasan sahaja. Yang sahih kewujudan silsilah adalah berlandaskan fungsi dan kepentingannya dalam kelompok masyarakat sebagai satu element mengenai jatidiri.
Di Muzium Sarawak Tom Harrisson bertindak sebagai arkeologis, sejarawan, anthropologis, sosiologis, guerilla dan askar. Bagaimanapun minatnya terhadap sejarah setiba di Kuching membawa beliau ke bidang sastera rakyat. Pada tahun 1947 beliau telah memperolehi beberapa manuskrip dari Limbang dan kumpulan manuskrip ini dikenali sebagai Limbang Manuscripts. Harrisson bertanggungjawab mencari manuskrip Melayu dalam mencari sejarah Sarawak yang menghasilkan Limbang Manuskrip. Sebuah manuskrip yang dinamakan Manuskrip Ranggau, Limbang adalah hasil sastera rakyat lisan yang diabadikan secara bertulis. Manuskrip ini telah dikaji oleh Allen Maxwell dan akan diterbitkan oleh Muzium Sarawak pada penghujung tahun ini.[12]
Ada sebilangan manuskrip ini ditulis atas permintaan beliau dan ada juga sememangnya karya lama. Manuskrip ini masih menunggu pengkaji yang sabar bagi membaca tulisan yang sukar dicam dengan pasti.

Sarawak Gazettee
Sarawak Gazettee adalah sebuah akhbar terawal di Sarawak apabila Charles Brooke melancarkannya pada tahun 1870.[13] Sarawak Gazettee berfungsi sebagai wadah rasmi Brooke dan juga sebagai newsletter pentadbiran Brooke yang dikendalikan oleh Muzium Sarawak. Minat pegawai Inggeris, khususny Residen dan Pegawai Daerah banyak menyumbang artikel dan laporan dan ada juga yang meliputi sastera rakyat. Bagaimanapun tiada sastera rakyat yang besar yang diterbitkan. Bahan ini sentiasa menjadi lombong maklumat mengenai sejarah dan kebudayaan daerah dan negeri Sarawak. Untuk membantu penyelidik indeks telah lama ada yang berbentuk sebuah tesis PhD.

Sarawak Museum Journal
Jabatan Muzium Sarawak juga menerbitkan Sarawak Museum Journal semenjak tahun 1911. Kini jurnal ini telah berkembang maju bertaraf antarabangsa dan di antara yang tertua di Asia Tenggara berumur 86 tahun. Sarawak Museum Journal pada peringkat awal penerbitannya lebih berminat terhadap sejarah alam semulajadi oleh yang demikian tidak banyak sastera rakyat diterbitkan. Bagaimanpun semenjak kehadiran Tom Harrisson dan kemudian Benedict Sandin sastera rakyat telah menjadi sasaran untuk pengumpulan dan kajian. Benedict Sandin, anak Sarawak pertama menjadi Kurator, Muzium Sarawak selepas Tom Harrisson, telah banyak menyumbang kepada sastera rakyat. Dari tahun 1951 hingga 1978 beliau telah menyumbangkan sebanyak 29 artikel di jurnal ini.[14] Besar kemungkinan sumbangan Benedict tercetus dari kajiannya terhadap ethnohistory kaum Iban berdasarkan tradisi lisan sebelum kedatangan Brooke, The Sea Dayaks of Borneo Before the White RajahRule[15] Kemudian Benedict Sandin meneruskan minatnya sehingga ke akhir hayatnya dan hasil kajian beliau telah diterbitkan oleh Muzium Sarawak pada tahun 1994, Sources of Iban Traditional History.[16]
Jurnal ini bermegah kerana menerbitkan keluaran khas ialah hasil kajian Carol Rubenstein, Poems of Indegenous Peoples of Sarawak: Some of the Songs and Chants (Pt.1)- Iban, Bidayuh, Melanau with English Translation[17] dan untuk etnik Kelabit, Kayan, Kenyah, Penan beserta terjemahan dalam Bahasa Inggeris.[18] Walaupun usaha Rubenstein mendapat banyak kritikan kerana beliau memang jahil tentang bahasa etnik-etnik yang dikaji namun hasilnya agak besar. Bantuan kakitangan Muzium Sarawak yang membuat rakaman dan terjemahan seharusnya juga diiktiraf sebagai pengarang bersama. Tidak kurang pentingnya ialah tulisan S.S Strickland, Materials for the Study of Kejaman-Sekapan Oral Tradition sebanyak dua jilid.[19]
Selain dari Benedict Sandin beberapa orang lain yang telah menerbitkan sastera rakyat di jurnal terkenal ini. R. Nyandoh, seorang lagi anak tempatan, telah menulis sebanyak 13 dari tahun 1951 hingga 1971.[20] Dalam pada itu tersebanyak 78 cerita mitos dan legenda dalam Sarawak Museum Journal dalam tempoh 1911 hingga 1979.[21]

Rakaman Odio
Jika Sarawak Museum Journal menjadi wadah untuk sastera rakyat diabadikan dengan media cetak bahan rakaman odia masih di simpan untuk rujukan masa depan. Dalam hal ini Muzium Sarawak sejak tahun 1955 telah membuat rakaman sastera rakyat dengan menggunakan mesin perakam menggunakan open reel tape. Kemudian kaset banyak digunakan dan kini dalam proses disalin ke CD. Ratusan rakaman yang digunakan untuk penerbitan besar itu telah diserahkan kepada Muzium Sarawak. Bagaimanapun untuk pengawalan bibliografi, ertinya maklumat bilangan, subjek, masa, tempat dan judul boleh diketahui dengan mudah dan cepat maka perlu ada katalog. Usaha untuk mengkatalog bahan odio sedang dijalankan dan setakat ini sebanyak 2,166 judul telah disenaraikan. Di samping itu juga Projek Tradisi Lisan yang saya kendalikan semasa di Majlis Pembangunan Sosial telah dipindahkan ke Jabatan MuziumSarawak yang lengkap dengan katalog tersendiri.[22] Projek ini telah mampu mengumpul 221 judul. Semua ini adalah dalam proses dimasukkan ke dalam katalog digital/elektronik secara on-line di mana programnya telah siap dua tahun yang lalu. Sebagai gedung ilmu dalam berbagai bentuk dan media, Muzium Sarawak sememangnya berusaha supaya semua ini dapat digunakan oleh semua golongan masyarakat dengan yang paling mudah.

Imej Bergerak/Moving Images
Dalam definisi sastera rakyat di atas saya juga menerima berbagai media untuk rakaman dan juga menerima muzik dan persembahan elemen sastera rakyat. Dalam hal ini Muzium Sarawak telah membuat rakaman movie sebelum era video pada masa kin. Rakaman filem yang pertama di Sarawak ialah semasa perayaan 100 tahun Brooke pada tahun 1946 oleh jurukamera dari Hollywood. Kebanyakan imej yang dirakam ialah pertunjukan kebudayaan, kebanyakkannya tarian ngajat kaum Iban dan pakaian tradisional, di Taman Muzium. Setakat ini terdapat kurang lebih 100 judul rakaman imej bergerak termasuklah perayaan gawai pada tahun 1956.

Rumusan
Sastera rakyat mempunyai berbagai definisi dan tafsiran. Istilah rakyat memberi konatasi memperkecilkan sastera seperti ini hanya milik rakyat miskin, luar bandar dan buta huruf. Definisi berlandaskan takrif ini tidak lagi sesuai dan kerana buta huruf ialah harus dalam bentuk lisan juga tidak boleh diterima. Selaras dengan perkembangan teknologi dan kajian yang lebih mendalam sejak kebelakangan ini sastera rakyat harus merankumi elemen odiovisual aktif, termasuk persembahan, muzik dan manuskrip. Sarawak bernasib baik kerana sebuah agensi telah lama memainkan pernan dalam bidang ini.
Muzium Sarawak kini berusia lebih dari 100 tahun dan telah membuktikan kita boleh memelihara warisan budaya kita dalam tempoh yang sangat lama. Satu daripada warisan budaya Sarawak yang telah diselamatkan dan masih kumpul ialah sastera rakyat
Sastera ini telah diselamatkan oleh Muzium Sarawak dalam berbagai bentuk dan yang paling awal sekali ialah dalam bentuk manuskrip. Kemudian disalurkan melalui Sarawak Museum Journal yang terkenal, malah dalam terbitan pertamanya pada tahun 1911 terdapat beberapa artikel mengenai asal-usul sebuah kumpulan etnik. Selepas Perang Dunia Ke-2, dengan adanya teknologi rakaman yang berkembang dalam berbagai bentuk sehingga kini banyak sekali sastera rakyat telah dirakam dan diterbit oleh Muzium Sarawak. Dari segi judul saja terdapat ratusan judul sastera rakya dalam berbagai genre dapat dirakaman. Hasil daripada usaha ini beberapa karya besar telah diterbitkan.
Bagaimanapun sastera rakyat sama yang masih dalam bentuk lisan ataupun telah ditulis dikaji dengan teliti. Penggunaan sastera rakyat walaupun kadangkala dipanggil sejarah lisan mesti dianalisa dengan rapi. Satu contoh yang menarik ialah mengenai Awang Simaun yang dikatakan sama dengan Simaring dalam sastera rakyat Lun Bawang ataupun Maun dalam masyarakat Kelabit. Ada kecenderungan pentafsiran spekulatif bahawa tokoh ini adalah tokoh historis yang sama yang berasal dari sukukaum disebutkan itu. Bilcher Bala dalam bukunya, Thalassocracy: A History of the Medeval Sultanate of Brunei Darussalam [23] telah membuat tafsiran yang sangat spekulatif bahawa Awang Samaun dan kekanda Awang Alak Betatar, adalah seorang Kelabit dari Bario. Tetapi jika diteliti lebih jauh nama tokoh ini juga terdapat dalam Hikayat Samaun dalam Bahasa Melayu dan juga dalam Bahasa Sunda.[24] Lazimnya tamadun kecil mengambil dari tamadun besar dan buka sebaliknya. Mungkin juga ini merupakan tafsiran yang bias kerana Belcher adalah seorang Kelabit. Oleh yang demikian apa jua pentafsiran dari sastera rakyat mestilah mempunyai sumber-sumber yang boleh dipercayai dan mempunyai bukti-bukti yang kukuh.
Daripada pembentangan ini saya percaya negeri Sarawak melalui Muzium Sarawak telah melakukan sesuatu yang sangat terpuji dalam menyelamatkan sastera rakyat. Persoalan kini ialah di mana pengkaji dan para karyawan seni yang boleh mengangkat karya tradisi ke pangkuan masyarakat kini yang kian melupai warisan mereka sendiri. Ini cabaran kita seterusnya supaya sastera rakyat ini dimartabatkan supaya terus hidup dan memberi makna kepada warga Sarawak dan memberi makna kepada Dunia Melayu.


[1] Vladimir Propp, Theory and History of Folklore, translated by Ariadna Y. Martin and Richard P. Martin, edited with An Introduction and Notes by Anatoly Liberman, Theory and History of Literature, V., ms. 4.
[2] Vladimir Propp, The Morphology of Folktales, terjemahan dari Bahasa Russia, 1968.
[3] Nicole Revel, La Quete en epouse/The Quest for a Wife: Une epopee palawan chantee par Masinu/A Palawan Epic Sung by Masinu, Edition UNESCO, 2000, ms.347
[4] Dundes, 1980
[5] Lauri Honko, “Epics and the Representatios of Indentity”, www.folklorefellows.fi
[6] Mohd. Taib Osman, “Oral Tradition: Strategies and Rationale for Collecting, Archiving and Recycling A Cultural Heritage”, Sarawak Museum Journal, XL, Disember 1989, ms.151-153.
[7] Allen R. Maxwell, “A Survey of The Oral Traditions of Sarawak”, Sarawak Museum Journal, XL, December 1989, ms.167-208.
[8] Lihat Zainal Abidin Zulcifly, “Language and Oral Tradition: The Role of Dewan Bahasa dan Pustaka”, Ibid., ms.159-165.
[9] Tom Harrisson telah ditendang keluar dari Univerity of Cambridge pada tahun pertama. Bagaimanapun beliau mempunyai kawan-kawan yang bijak di universiti tersebut dan berminat dalam membuat mass observation, kini dikenali sebagai random sampling survey.
[10]Hugh Low, Sarawak:Notes During A Residence In That Country with H.H. Rajah Brooke, London, 1948, OUP Reprint, Singapore, 1988. Lihat juga Sanib Said, “In Search of the Lost Manuscripts and Tribes: Library and Archival Research in Sarawak” Sarawak Gazettee, 1992.
[11] Sanib Said, “ A Survery of Works on Malay-Jawi Manuscripts of the Eastern Malay Archipelago”, dlm. Allen Maxwell, Malay Historical Writings: Two Malay Manuscripts from the Sarawak Museum, Special Monograph, 2006, ms. 12.
[12] Allen Maxwell, Ibid..
[13] Sarawak Gazette telah mula diterbitkan pada tahun 1878 yang berfungsi sebagai majalah, akhbar dan lidah kerajaan Brooke. Muzium Sarawak bertindak sebagai urusetia sehingga tahun 2003 kini kendalikan secara langsung oleh Pejabat Ketua Menteri.
[14] Sila lihat Sarawak Museum Index, no. 49, 1980
[15] Benedict Sandin, The Sea Dayaks of Borneo Before the White Rajah Rule, MacMillan, London, 1967.
[16] Benedict Sandin, Sources of Iban Traditional History, Sarawak Museum Journal, Special Monograph No.7, guest editor Clifford Sather, Kuching, 1994., ms.332.
[17] Carol Rubenstein, Poems of Indegenous Peoples of Sarawak: Some of the Songs and Chants (Pt.1)- Iban, Bidayuh, Melanau with English Translation), Sarawak Museum Journal, 21, II, 1973, ms. 712.
[18] Carol Rubenstein, Poems of Indegenous Peoples of Sarawak: Some of the Songs and Chants (Pt.II)- Kelabit, Kayan, Kenyah, Penan with English Translation), Sarawak Museum Journal, 21, II, 1973, ms. 727-1389.
[19] S.S Strickland, Materials for the Study of Kejaman-Sekapan Oral Tradition, Sarawak Museum Journal, Speical Monograph, no.8, 1995, ms. 637.
[20] Sila lihat Sarawak Museum Index, no. 49, 1980.
[21] Ibid, pp.40-46.
[22] Sanib Said, Katalog Tradisi Lisan Sarawak, Jld.1, Majlis Pembangunan, Kementerian Pembangunan Sosial, Kuching, 1992.
[23] Bilcher Bala, Thalassocracy: A History of the Medeval Sultanate of Brunei Darussalam, School of Social Sciences, University Sabah Malaysia, Kota Kinabalu, 2005, ms. 53-86.
[24] Lihat Sanib Said, op cit, 2006